آبرند: مجله اینترنتی تخصصی صنایع و کسب و کار ایران: برای قلمزنی و هنرهای دیگر از این دست تنها با بکارگیری فعالیت و خلاقیت انسان در به کار بردن قلم و چکش بر روی قطعه یا ظرف فلزی میباشد که برای اینکار نخست داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس مس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر می‌کنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود. سپس نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار می‌دهند و با چکش بر انتهای قلم می‌کوبند تا شیارها و نقش‌ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند.
قلم‌های این هنر متنوع هستند و نام‌های خاص خود را دارند مانند قلم سایه و قلم نیم‌بر. پس از ایجاد نقش‌ها، قیر را جدا می‌کنند و روی شیارها گرده زغال می‌ریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه می‌پوشانند. به این ترتیب نقش‌های قلم‌زده شده به شکل خط‌هایی تیره و مشخص دیده می‌شود.
قلمزنی هنری والا و ارزشمند در فرهنگ سنتی و هنرهی معنوی ایرانیان است و از جایگاه ویژه ای برخوردار است،که به کمک ذوق و اندیشه هنرمند ایرانی با تأثیر از آداب،سنن،فرهنگ و مذهب،در بیان آرا و عقاید ایرانیان به زیباترین شئ فلزی نقش بسته و در درازنای تاریخ رویدادها و تحولات گوناگون پشته سر گذاشته و ماندگاری آن را به نسل های بعد منتقل کرده است.
هنر قلمزنی روی فلز از آن رو بیشتر مورد توجه هنرمندان است که از دوام و بقای بیشتری نسبت به سایر اشیا برخوردار است. نقش مایه‌ها و نمادهای نقوش در ادوار تاریخی و فرهنگی گوناگون بر اساس دگرگونی های عقیدتی و فرهنگی متفاوت اند و تحت تاثیر و تاثیرات شرایط اجتماعی تغییر می کند و سیر تحول را به دنبال خود دارند.
پیشینه قلمزنی به زمان سكاها یا سیت ها نسبت داده می شود كه نژاد آریایی داشتند.
- هنر قلمزنی یکی صنایع دستی اصفهان ، شیراز و تبریز می باشد که هر یک دارای سبک مخصوص به خود هستند. مس به سبب نرمی و شکل پذیری که دارد،در هنر قلمزنی متداول تر از سایر فلزان است.از سوی دیگر به اعتقاد باستان شناسان و مورخان هنر، مس، نخستین فلزی است که در هنر فلز کاری و قلمزنی مورد توجه انسان قرار گرفت.
دوره پیش از تاریخ
پیشینه این هنر در ایران، تاریخ روشنی ندارد و از اثر مستندی كه بیانگر نخستین مكان شیء و كاربرد فلز، به ویژه مس در ایران و خاور نزدیك به چند هزار سال پیش از میلاد می رسد. در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد هنر و صنعت فلز كاری در نقاط گوناگون ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران شكوفایی داشته است. از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است كه در ۱۳۳۵ ه.ش كشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار برگردونه یا ارابه است.
در هزاره اول پیش از میلاد فلزكاری و قلمزنی در ایران از رونق و اعتبار ویژه ای برخوردار بوده است و آثار با ارزشی از آن دوران بر جای مانده كه از جمله آن ها جام های طلای مارلیك است.
هنر قلمزنی در دوره مادها
آثار قلمزنی اندكی از دوره مادها كه در سده هفتم ق.م در شمال ایران روی كار آمدند به یادگار مانده است. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاكی از آن است كه از نفوذ سكاها به تدریج كاسته شده و سبك مادها در این زمان جای آن را گرفته است. مدارك فلزی به دست آمده از زمان مادها به ویژه در قرن شش و هفت پیش از میلاد، اشیای زیویه از توابع سنندج است كه در میان آن ها آثاری از طلا و نقره و وسایل زینتی و زیورآلاتی،چون جام طلا و مجسمه هایی از حیوانات به سبك های آشوری و سكایی و… به چشم می خورد.
قلمزنی در دوره هخامنشی
با روی كار آمدن پارس ها و تشكیل حكومت هخامنشی (۳۳۰- ۵۵۰ ق م ) هنر قلمزنی تحوّل یافت و از جایگاه ویژه ای برخوردار شد و برادوار پس از خود تأثیر گذاشت. دوره هخاننشی اوج هنر فلزكاری در زمینه های ریخته گری، چكش كاری،ترصیع و…. است به دلیل حمله اسكندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شد و یا به دستور اسكندر ذوب شده و به سكه تبدیل شد. از جمله اشیای شناخته شده در دوره هخامنشی دو لوح سیمین به وزن ۴ كیلوگرم و زریّن به وزن ۵ كیلوگرم است كه در موزه ملی ایران نگهداری می شود.
قلمزنی در دوره سلوكی
در دوره سلوكی با ساخت شهرهای جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال كارگاه های هنری به این شهرها، هنر قلمزنی با تأثیر پذیری از هنر هلنی (هنر یونانی) ادامه یافت.
قلمزنی در دوره اشكانی
با روی كار آمدن پارت ها در سال ۲۵۰ ق.م تا ۲۲۴ میلادی هنر قلمزنی با همان شیوه هخامنشی با اندك تغییر به عمر خود ادامه داد.
ساخت پیكره ها از جنس طلا و نقره و مفرغ به شیوه ریخته گری در دوره اشكانی از رونق ویژه ای برخوردار شد و زیورآلات مرصع با سنگ های قسمتی با همان شیوه هخامنشی ادامه یافت. در این دوره به دلیل هجوم اسكندر آثار هنری مهمی در دست نیست و به سبب هرج و مرج و كم توجّهی پارتیان به هنر، تنها در اواخر این دوره ساخت آثار قلمزنی رو به رشد نهاد.
قلمزنی در دوره ساسانی
زمان ساسانیان در سال ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی به دلیل گسترش تجارت میان ایران، یونان و روم هنرهای ارانی از هنر یونایی و رومی تأثیر گرفت.
در دوره ساسانی ساخت اشیا به سه طریق زیر انجام می شد:
۱٫به وسیله چكشكاری بر ورق سرد.
۲٫به وسیله ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق.
۳٫تراش با چرخ
قلمزنی در دوره اسلامی
در قرون اولیه اسلامی، اعراب كه مسلماً خود هنری نداشتند، هنر قلمزنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده های بعد در اثر علاقه هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از آرا و عقاید اسلام، در خلق آثار فلزی پیدا كردند و كم كم نقوش بی نطیر و طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط كوفی و آیات و احادیث داد. در دوره سامانیان هنر قلمزنی در اثر تبادلات تجاری به سایر ممالك اسلامی راه یافت.
اشیای قلمزنی شده دوران دیلمیان در موزه های ایران از جمله آثار معروف این دوره است. از سده های اولیه تا قرون سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبك زمان ساسانی ساخته می شد. مكتب قلمزنی خراسان در سد? چهارم قمری شكل گرفت و در دورة سلجوقی به اوج كمال خود رسید.
قلمزنی در دوره سلجوقی
سلجوقیان در اوایل سدة پنجم قمری(۴۲۹) از تركستان به ماوراءالنهر آمدند و سكونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند. با علاقه ای كه حكام سلجوقی به هنر داشتند، هنر قلمزنی همچون سایر رشته های هنری حمایت شد و گسترش چشم گیری یافت. ایجاد نقوش گیست باف شامل نوارهایی در تزیینات ظروف به شیوه و سبك بسیار زیبا متداول شد. در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتول های طلا، مس و نقره و یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد.
از كارهای بسیار زیبا در این دوره مشبك كاری روی فلز است. هنر قلمزنی خراسان كه در قرن پنجم و ششم قمری، همزمان با حكومت سلجوقی در شرق به ویژه خراسان و ماوراءالنّهر رواج یافته بود، پس از حمله مغول به دلیل ویران شدن بسیاری از مراكز هنری این منطقه و مهاجرت هنرمندان به غرب و میان رودان، در آن نواحی تداوم یافت. هنر فلزكاری خراسان از شرق شروع شد و در غرب رشد و گسترش یافت.
قلمزنی در دوره معاصر
در سال های اخیر حیات دوباره این هنر و زنده كردن سنن ارزشمند گذشته به همراه نوآوری هایی در آن، مدیون تلاش هنرمندان قلمزنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است كه از زمان تأسیس این كارگاه در سال ۱۳۳۵ ه.ش و انتصاب هنرمند شایسته (مرحوم استاد محمود دهنوی) به سرپرستی این كارگاه ها، این هنر جان تازه ای یافت و گامی نو در توسعه و گسترش این هنر برداشته شد. این حركت نخست با ارائه طرح ها و نمونه های بارز و منحصر به فرد، كه با آثار عرضه شده در بازار متمایز بود، آغاز شد و الگویی برای هنرمندان به شمار رفت.
قلمزنی در دوره مغول و تیموری
با تصرف سوریه توسط غازان خان در اوایل سده هشتم قمری هنرمندان قلمزن مورد حمایت ایلخانان قرار گرفتند و بعدها شهرهای حلب، دیار بكر، موصل، شیراز و تبریز از مراكز مهم و بزرگ هنر قلمزنی به شمار آمدند. دراین زمان آثار قلمزنی تحت تأثیر هنرهای بومی قرار گرفت، به گونه ای كه در سوریه و مصر نشانه های این تحوّل بیشتر به چشم می خورد. ترصیع و در نشاندن ظروف در این زمان به تقلید از دورة سلجوقی تداوم یافت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلمزنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از این گونه ساخته و تزیین شد.
با حمله تیمور به ایران در سال ۷۷۱ ق، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگ ترین مركز هنری آن روز شد. هنر قلمزنی در این شهر بسیار درخشید. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است كه اكنون در موزه ارمیتاژ نگهداری می شود. سنگاب هایی نیز از قرن هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است. نقره كوبی روی فلزات در دوره صفوی به اوج شكوفایی و كمال خود رسید.
قلمزنی در دوره صفوی
در عصر صفوی كه دوران طلایی هنر ایران به شمار می رود، هنر قلمزنی با حفظ سنن گذشته ادامه یافت و همچون دورة پیش، استفاده از فلزات گوناگون به طور گسترده در ساخت اشیای ارزشمند طلاكوب مرسوم بود. در این دوران قلمزنی بسیار گسترش یافت. اجرای نقوش ظریف و بسیار ریز و زیبا جای نقوش درشت و ضخیم را در تزیین اشیاء گرفت. این هنر در زمان صفوی همچون دیگر رشته های هنرهای سنتی ایران از چنان ظرافت و زیبایی برخوردار شد كه در امروز در جایی كه به اوج شكوفایی میرسد،تقلیدی از سبك دوره صفوی است.
قلمزنی در دوره قاجار
در زمان قاجار به دلایل بی اعتنایی حكام قاجار به هنر و حمایت نكردن از هنرمندان، هنر قلمزنی همچون رشته های دیگر هنری رو به ضعف نهاد،. در این دوران ساخت جعبه های قلمزنی با نگارش خطوط و خوشنویسی و طلاكوب و اسطرلاب سازی به شیوه قلمزنی و مشبك كاری مرسوم و متداول بود.
۱. سبک‌های هنر قلمزنی
این هنر فلزی خود دارای شاخه ها انواع گوناگونی از سبک ها می باشد که در ادامه به هر یک از آنها می پردازیم.
سبک ریزه کاری
ریزه کاری که به ریزه قلم و زمینه پر نیز معروف است، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح‌های ریز و ظریف قلمزنی می‌کنند، و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می‌سازند و زمینه کار را از طرح جدا می‌کنند.
سبک برجسته کاری
این تکنیک طی سه مرحله انجام می‌شود:
مرحله اول: پشت بوم فلزی را قیر می‌ریزند و طرح اصلی را نیم‌بُر می‌کنند (نیم‌بُر، همان تثبیت کردن طرح است که در فصل بعد به آن خواهیم پرداخت).
مرحله دوم: بعداز اتمام نیم‌بر، قیر را از پشت بوم جدا می‌کنند و دوباره ذوب می‌کنند، قیر ذوب شده را روی کار یعنی همان طرفی که نیم‌بر شده است می‌ریزند و از پشت بوم فلزی که طرح نمایان است، طرح را پایین می‌برند تا از طرف اصلی برجسته شود.
مرحله سوم: بعد از اتمام این کار قیر را جدا می‌کنند و قیر ذوب شده را پشت بوم فلزی می‌ریزند. در این مرحله طرح اصلی برجسته شده است، و زمینه را با قلم‌های بدون آج صاف می‌کنند و بعد روسازی را انجام می‌دهند، جُنده کاری هم به همین سبک انجام می‌گیرد.
سبک عکسی: در این سبک نمی‌توان زمینه را کامل پر کرد، با ایجاد سایه و خط در زمینه، طرح اصلی را نشان می‌دهند. در این روش بر خلاف ریزه کاری معمولا طرح‌های ختایی، ساقه‌هایش یک خطی می‌باشند.
سبک منبت یا (نیم برجسته): در این شیوه بعد از نیم‌بُر کردن، زمینه را حدود دو سانتی‌متر با قلم‌های بدون آج پایین می‌برند تا طرح اصلی به صورت نیم برجسته نمایان شود و بعد با قلم‌های آج‌دار و بدون آج روسازی می‌کنند.
سبک مشبک: در این روش پس از انتقال طرح به وسیله قلم نیم‌بر، طرح را ثابت می‌کنند. تکنیک مشبک فلز به سه صورت انجام می‌گیرد.
١. بعد از نیم‌بر کردن طرح و روسازی، به کمک قلم تیزبر بوم فلزی را برش می‌دهند و طرح را از زمینه جدا می‌سازند، این سبک مشبک بیشتر در اصفهان انجام می‌شود.
۲. بعد از نیم‌بر کردن طرح، به وسیله کمان اره و اره مویی طرح از زمینه جدا می‌شود. این سبک مشبک بیشتر در اراک انجام می‌شود.
٣. بعد از نیم‌بر کردن طرح، به وسیله دریل و مته زمینه را سوراخ می‌کنند و با سوهان‌های خیلی ریز طرح را از زمینه جدا می‌سازند.
سبک قلم‌گیری: هنرمند از این روش بیشتر برای کنده کاری و حکاکی فلز استفاده می‌نماید. قلم این سبک مخروطی شکل است و حالتی شیار مانند بر سطح فلز ایجاد می‌کند. معمولا هر چه زاویه قلم به سطح کار نزدیک‌تر باشد شیار نازک‌تری ایجاد می‌کند و براده کمتری از سطح فلز بر می‌دارد. سبک قلم‌گیری به دو صورت انجام می‌شود.
۱. با استفاده از قلم و چکش، سطح فلز را شیار می‌دهند، این روش قلم‌گیری در اصفهان انجام می‌شود.
۲. بدون چکش، کار می‌شود. بدین صورت که تنها با قلم، سطح فلز را شیار می‌دهند. این شیوه قلم‌گیری بیشتر در تبریز انجام می‌شود.
٢. ابزارها و مواد مورد استفاده قلمزنی
ابزاری که در قلمزنی از آنها استفاده می‌شود عبارت‌اند از: میزکار، چراغ مطالعه، گیره، سوهان، انبر، الک، سرپیک، مخزن سوخت (کپسول گاز)، قیچی، پاتیل قیر و پایه، اجاق گاز، قیر، گچ، سنگ فرز، سنگ نفت، قلم، چکش، تسمه، پرگار، کنده (همان تنه درخت است)، فندک، گَرده و…
چکش
چکش از سه قسمت سر مخروطی شکل، میله رابط فلزی و دسته چوبی تشکیل شده است. سطحی که به قلم ضربه وارد می‌کنیم مربعی شکل و سمت دیگر آن تقریبا نوک‌تیز میباشد تا هنگام کار مانع دید قلمزن نشود.
چکش‌ها به دو دسته سبک وزن و سنگین وزن تقسیم می‌شوند:
الف) چکش‌های سبک وزن
ب) چکش‌های سنگین وزن
قلم
ما در این بخش به قلم‌های اصلی که در سبک‌های مختلف قلمزنی استفاده می‌شود، می‌پردازیم.
قلم‌های ریزه کاری: قلم‌های اصلی که در ریزه کاری استفاده می‌شود، عبارت‌اند از: سنبه، گُرسوم، نیم‌بر، پرداز، گُور سواد، یک تو، بادامی، ناخنی و نیم‌ور میباشد.
قلم سنبه: این قلم مخروطی شکل است و نوک آن سوزنی میباشد.
قلم گُرسوم (گُل سوم): این قلم آج‌دار بوده و دارای یک ردیف حفره‌های ریز میباشد و بر دو نوع است قلم گرسوم یک رج و قلم گرسوم دو رج
قلم نیم‌بر: سطح مقطع قلم بدون آج، دارای یک لبه نسبتاً تیز میباشد.
قلم پرداز: مقطع این قلم شبیه نیم‌بر است، با این تفاوت که سطح آن آج‌دار است.
قلم گرسواد (گُل سواد): این قلم از دسته قلم‌ّهای آج‌دار میباشد و سطح مقطع آن می‌تواند مستطیل، مربع و دایره شکل باشد.
قلم یک تو: سطح مقطع این قلم به شکل دایره میباشد.
قلم بادامی: سطح مقطع این قلم بادامی شکل است و به دو صورت آج‌دار و بدون آج ساخته می‌شود.
قلم ناخنی: سطح مقطع این قلم شبیه به ناخن دست انسان میباشد.
قلم نیم‌وَر: سطح مقطع این قلم شبیه ذوزنقه است و بر دو نوع است: آج‌دار و بدون آج
قلم مشبک کاری: قلم تیزبُر: قلمی است که برای مشبک کاری از آن استفاده می‌شود، سطح مقطع آن همانند قلم نیم‌بر است، با این تفاوت که کاملا تیز است تا سطح فلز را برش دهد، و همانطور که در قبل اشاره کردیم برای مشبک کاری اصفهان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
قلم‌های برجسته کاری
برای برجسته کردن نقوش و فرو بردن زمینه از این قلم‌ها استفاده می‌شود به همین سبب سطح مقطع این نوع قلم‌ها صاف و صیقلی هستند. و هر یک از این قلم‌ها در اندازه‌های ریز و درشت ساخته می‌شوند.
قلم‌های اصلی این سبک شامل: کف تخت، نیم‌بُر کُلفت یا (كُلفتی)، بادامی، خوشه و نیم‌ور میباشد.
قلم کف تخت: سطح مقطع این قلم صاف و صیقلی بوده و به شکل مربع یا مستطیل در انواع ریز و درشت میباشد.
قلم نیم‌بر کُلفت یا کُلُفتی: سطح مقطع این قلم منحنی و قوس‌دار و به صورت صاف و صیقلی میباشد.
قلم بادامی: سطح مقطع این قلم شبیه بادام است و به صورت صاف و صیقلی در اندازه‌های ریز و درشت ساخته می‌شود.
قلم خوشه: سطح مقطع این قلم مدور، بدون لبه، صاف و صیقلی و در اندازه ریز و درشت ساخته می‌شود.
قلم نیم‌وَر: سطح مقطع این قلم شبیه نیم‌ور در ریزه کاری است، با این تفاوت که بزرگتر، منحنی و صاف و صیقلی میباشد.
۳. روش تهیه‌ی قیر مناسب برای قلمزنی و شیوه‌های قیرریزی
در هنر قلمزنی از قیر به سه منظور استفاده می‌شود:
١. استحکام‌بخشی و جلوگیری از بُرش بی‌مورد فلز و به دست آمدن فرم دلخواه ما در برابر ضربه چکش و قلم
٢. کاهش صدای ناشی از برخور قلم به سطح فلز
۳. سهولت در اجرای کار ترکیبات قیر مورد استفاده در قلمزنی شامل: قیر سفت، قیر شل، گچ ساختمانی، خاکستر و روغن میباشد. درصد ترکیبات قیر مورد استفاده در سبک‌های قلمزنی، فصل‌های زمستان و تابستان متفاوت است. در بین سبک‌های قلمزنی معمولا در برجسته کاری گچ بیشتری به قیر اضافه می‌شود، به این علت که قیر نرم می‌شود و طرح مورد نظر ما آسان‌تر برجسته می‌شود.
ترکیبات قیر در سبک‌های قلمزنی
۱. قیر برجسته کاری: ما اگر سه کیلوگرم قیر در فصل زمستان برای برجسته کاری نیاز داشته باشیم؛ یک کیلوگرم قیر (۸۰۰ گرم قیر سفت و ۲۰۰ گرم قیر شل)، و دو کیلوگرم گچ و خاکستر را با هم مخلوط می‌کنیم. در تابستان درصد گچ و خاکستر کمتر می‌شود.
۲. قیر ریزه کاری: معمولا ترکیبات قیر و گچ برای ریزه کاری برابر است.
۳. قیر مشبک کاری: در ترکیبات قیر مشبک کاری، درصد قیر بیشتر از گچ است مثلا برای سه کیلو قیر، دو کیلو قیر و یک کیلو گچ مورد نیاز است، و در زمانی که قیر آماده شد، مقدار کمی روغن به آن اضافه می‌کنند تا هنگام کار قلم تیزبُر فلز را روان‌تر برش دهد و قیر چسبندگی بهتری به فلز بدهد.
ابزار لازم برای تهیه قیر: پاتیل (ظرف مخصوص ذوب قیر) و پایه پاتیل، اجاق گاز، کپسول گاز، حصوم (ابزار مخصوص قیرریزی است، به کفگیر و ملاقه شباهت دارد) و الک
شیوه قیرریزی ظروف مدور و توخالی: در این روش پس از پاک کردن ظرف، قیر را با حصوم درون ظرف می‌ریزیم تا کاملا پر شود. باید دقت کنید که قیر به گونه‌ای در ظرف ریخته شود تا حباب یا هوا داخل قیر نشود، اگر هوا داخل قیر برود در اجرای کار مشکلاتی به وجود خواهد آمد.
