انواع فلزکاری ابزارآلات مورد نیاز و روشهای ساخت
به گفته باستان شناسان در مورد تارخچه فلزکاری که در عصر باستان ابزار انسانها برای استفاده از سفال و چوب استفاده میکردند رفته رفته انسان ها به ویژگی های متفاوت و قابلیت های گوناگون فلزات مانند سختی و استحکام و دوام و مرغوبیت آنها پی بردند و در ساخت ادوات جنگی، ابزار آلات کشاورزی فلزات را جایگزین سنگ چوب و استخوان حیوانات قرار دادند
باستان شناسان در پژوهش های خود می توانند از فلزات به عنوان یکی از بهترین مدارک برای تحقیقات تاریخی و علمی خود استفاده کنند.علت این امر دوام،استحکام و مقاومت بالای فلزات در گذر تاریخ است.
مدارک باستان شناسی فلزکاری
مدارک باقی مانده باستان شناسان اعم از سکه ها و کتیبه های به دست آمده گویای این است که سرزمین های پهناوری تحت تسلط حکومت ساسانیان بوده است و در آن زمان ساخت اشیاء فلزی به همراه دیگر هنرها موجب افزایش امر تجارت و باعث پیشرفت اقتصادحکومت ساسانی می شود. ناگفته نماند که آنچه را ما امرزه هنر اسلامی می نامیم تاحد زیادی بر پایه سنت و مهارتهای صنعتگران ساسانی میباشد.
آثار فلزی دوران تیموری آخرین آثار سبک و شیوه تزئین سده میانه است که در ایران، موصل، سوریه و مصر به کار گرفته میشد. در دوران صفویه سبک ایرانی تحت فرمانروایان صفوی به سرعت رشد میکند و به طور مشخص بومی میگردد. از دوره صفوی نیز نمونههایی از حکاکی دیده میشود از جمله ۲ پایه شمعدانهایی که به آنها آیات قرآنی و اسامی دوازده امام چهارده معصوم نقش بسته شده است دیده میشود. از دورههای صفویه به بعد از تعداد آثار به جای مانده به صورت حکاکی کاسته میشود و به جای آن هنر قلمزنی اصفهان اوج میگیرد. در حال حاضر فلزکاری در ایران با وجود فراز و نشیبهایی که در طول تاریخ داشته در شهرهای تبریز، اصفهان، شیراز، اهواز، باختران، بروجرد و چندین شهر دیگر در سطحی گسترده رواج دارد.
هنر فلزکاری
صنایع دستی فلزی
صنایع دستی فلزی به طور کلی بر چند دسته است:
* چلنگری(آهنگری سنتی) :
- افزار فلزی
- ژمود گری
- زِره بافی
* حکاکی روی فلز
* دَواتگری سنتی :
- خم کاری سنتی فلزات
- مس چکشی
- ورشو سازی
* زیور آلات سنتی :
- زیور آلات سنتی ترکمن
- زیور آلات شمال خراسان
- زیور آلات سنتی کردستان
- زیور آلات سنتی سیستان و بلوچستان
- زیور آلات سنتی یزد
- زیور آلات سنتی بختیاری
* قفل سازی سنتی
* قلم زنی :
- ریزه قلم
- سیاه قلم
- جُنده کاری
- مشبک
- قلم گیری
* کوفته گری (طلا و یا نقره کوبی روی فولاد)
- ساخت احجام فولادی سنتی
* ملیله سازی
* ضریح سازی
* علامت سازی
ساخت و تزئین دو مرحلهی اصلی از تولید آثار هنری فلزی است که گاه در امتداد یکدیگر و گاهی نیز بهصورت ترکیبی به کار گرفته میشوند. ساخت و شکلدهی اشیا و ظروف فلزی به سه روش «کوبشی»، «ریختگی» و «ساز و بست» انجام میشود. روش کوبشی شامل چکشکاری (دواتگری)، ورقکاری و پرس و خمکاری است. روش ریختگی همان قالبی است و ملیلهسازی، قفلسازی، چاقو و یراقآلاتسازی نیز که در مناطق شهری و روستایی تولید میشود از انواع روش «ساز و بست» به شمار میروند. تزیین که در بیشتر موارد پس از ساخت و شکلدهی انجام میشود شامل مشبککاری، حکاکی، قلمزنی و کوفتگری است. اگر ساخت و تزیین به صورت هم زمان انجام شود به آن «روش ترکیبی» میگویند که عَلَمسازی و زرگری از آن جملهاند.
ابزار و وسایل در فلزکاری
انواع قیچی، سندان، قلم و چکش، سوهان، سنباده، پرگار فلزی، گونیا، سنبه، انبر، سیمچین، حدیده، نورد، دستگاه پرداخت، کوره، قالب، مشعل و ابزار و وسایل ایمنی از جمله وسایل عمومی فلزکاری است.
مواد و مصالح مورد نیاز در فلزکاری
فلزات مس، نقره و طلا (به صورتهای شمش، ورقه و مفتول)، موم، ماسه، قیر،گچ، روغن، دوده، نفت و برخی از اسیدها به عنوان مواد و مصالح در فلزکاری به کار میروند.
روش ساخت آثار فلزکاری
در این بخش به شرح روشهای ساخت (شکلدهی) و تزیین آثار هنری فلزی پرداخته شده است:
روش کوبشی در فلزکاری
۱-روش کوبشی: ساخت اشیا و ظروف با استفاده از چکش و سندان را روش «کوبشی» میگویند. این روش شامل دواتگری، ورقهکاری و پرس و خمکاری میشود. که در ادامه به طور جداگانه به توضیح هر کدام از این روشها پرداخته شده است.
دواتگری در فلزکاری
شکلدهی ورقههای فلزات چکشخوار بهصورت مدور، متقارن، حجمی و بروندرز با استفاده از چکش و سندانهای خاص برای تولید ظروف یکپارچه را «دواتگری» گویند. ظروف حاصل دواتگری در شکل و اندازههای مختلفی دیده میشوند. انواع ظروف کوچک و بزرگ مانند: بشقاب، کاسه، تنگ، دیگ، پاتیل، سینی، قاب، قدح،کوزه و غیره از آن جملهاند.
ابزار و وسایل روش دواتگری
انواع سندان و چکش، قیچی آهنبر، پرگار فلزی، سنبه، شعله پخش کن، سوهان، فلزساب و گونیا مهمترین وسایل و ابزار مورد استفاده در دواتگری است که در تصویر ابزار موردنیاز آن نمایش داده شده است.
مواد و مصالح روش دواتگری
مهمترین مواد اولیهی به کار رفته در این هنر ورقه فلزاتی مانند مس، نقره، طلا و دیگر فلزات مشابه با ضخامتهای مختلف است.
ورق کاری
برش و شکلدهی ورقه های فلزات نرم به صورت مسطح و حجمی با استفاده از ابزارهای گوناگون برای تولید ظروف، اشیا و جعبههای درزدار را «ورق کاری» گویند.
جعبهی جواهر، پایهی شمعدان و سینی و ظروف برخی از محصولات این روش فلزکاری است که گاهی با نقش و نگارهای سنتی و رنگهای مینایی تزیین میشود.
در مراحل تولید محصولات با این روش، پس از خمکاری، درگیرشدن لبهی ورقههای فلزی با یگدیگر و اتصال آنها با ضربههای چکش، درزهای باقیمانده را با جوش یا لحیم از بین میبرند.
ورق کاری
روش ریختگی
ساخت اشیا و ظروف گوناگون با ریختن فلز مذاب در قالبهای مقاوم (گچی، شنی، چدنی و ….) را روش «روش ریختگی» یا «قالبی» گویند. این شیوه در آثار هنری فلزی برای ساخت تعدادی از نمونههای مشابه یک قطعه یا شی به کار میرود. قطعات قفل و لولا، ابزار و وسایل فلزی (صفحهی ترازو، شاهین ترازو، تبر، قیچی و …)، بخشها و اجزای ظروف (شیر برنجی سماور) و چیزهای مشابه از آن جملهاند.
تزیین در این محصولات هم میتواند همزمان با ریختن مواد مذاب در قالب شکل بگیرد و هم پس از خروج از قالب به روشهای گوناگون بر آنها انجام شود.
ابزار و وسایل روش ریختگی
کوره، بوته، انواع قالبها، درجه (محفظه مهارکنندهی شنها و قالبها)، انبر، سوهان، مشعل و ابزار و وسایل ایمنی، ابزار و وسایلی است که در این روش به کار میرود.
روش ساز و بست
ساخت، بست و اتصال اشیا و ظروف با انواع شیوههای فلزکاری را روش ساز و بست میگویند. همانطور که قبلا اشاره شد، این روش شامل ملیله سازی، قفل سازی، چاقو و یراق آلاتسازی میشود.
ملیلهسازی: شکلدهی و تابیدن مفتولهای نقره و طلا، ساخت گل ریزهها، کنار هم چیدن و لحیم کاری آنها برای ساخت اشیا مختلف تزیینی و کاربردی را ملیلهسازی میگویند. ملیلهسازی در ساخت ظروف، اشیا و زیور آلات ظریف کاربرد دارد.
شکل ظاهری: این آثار به شکلهای حجمی و مسطح بوده و از نقوش بته جقه، گلهای ختایی، گل و مرغ و … تشکیل شده اند. همچنین با آرایههایی مانند سنگهای نیمه قیمتی، آیینه و شیشههای رنگی آراسته میشود.
ابزار و وسایل موردنیاز روش ملیله سازی
وسایل و ابزار مورد استفاده در ملیلهسازی به شرح زیر است:
الف) ابزار و وسایل آمادهسازی مفتولها و رشتهها شامل: کوره ذوب فلز، بوتهی گرافیتی یا کریستالی، قالب شمش، انبر، حدیده، دستگاه نورد، چکش و سندان.
ب) ابزار و سایل آمادهسازی و زنجیرهها و تسمهها شامل: انبرک، سیمچین، قالب (ریجه) و ظروف چدنی، دستکش و مشعل دستی.
ج) ابزار و وسایل مراحل تکمیلی شامل: انواع انبر، سوهان فلز، سنباده، ظرف اسید و دستگاه پراخت.
مواد و مصالح روش ملیله سازی
در تولید محصولات ملیله ، بیشتر از فلزات گرانبها همچون نقره و طلا استفاده میشود. مواد جانبی دیگر شامل پودر بوراکس، موم طبیعی و اسید استیک در مراحل تکمیلی محصول به کار میرود.
ملیله سازی
قفل سازی
به کارگیری شیوههای فلزکاری برای ساخت انواع قفل و آویز و کلید برای باز و بسته کردن درهای ورودی و وسایل اختصاصی را قفل سازی گویند. قفل های دستساز سنتی کلا بهطور کلی به دو نوع فنر دار و بدون فنر در اندازهها و شکلهای مختلف ساخته میشوند.
قفل ها از اجزایی همچون دسته، بدنه، فنر، زبانه و کلید تشکیل شدهاند که رایجترین قفلهای فنردار عبارتند از: قفل با فنر منحنی و کلید زبانهدار، قفل با فنر و تیغه فولادی و کلید با تنهی تیغدار، قفل با فنر مارپیچ و کلید پیچی توخالی یا توپر و قفل با فنر کج (بدون کلید). همچنین متداولترین قفل های بدون فنر نیز شامل قفل زباندار با کلید پیچی توپر و قفل رمزی (حروفی یا عددی) میشود.
ابزار و وسایل روش قفل سازی
برای قفل سازی از انواع ابزار و وسایل فلزکاری استفاده میشود و مواد اولیهی مورد استفاده در ساخت قفلها فولاد، آهن و آلیاژهای آن میباشد.
ابزار و یراق آلاتسازی: شکلدهی فلز و ساخت ابزار و وسایل گوناگون با به کارگیری انواع روشهای ساز و بست و آهنگری را ابزار و یراق آلاتسازی گویند.
وسایل آشپزخانه، سلاحهای رزمی، ابزار زراعی، دامی، ابزار و وسایل کتابت و امثال آنها از نمونههای آن به شمار میروند. این آثار بیشتر با هدف کاربرد در زندگی ساخته شده و متناسب آن از شکل ظاهری ویژهای برخوردارند. بنابراین تزئینات و نقوش کمتری بر آنها مشاهده میشود.
تزیین آثار هنری فلزی
اشیا ساخته شدهی فلزی با شیوههای مختلفی تزیین میشوند که عبارتند از: قلمزنی، حکاکی، کوفتهگری (مفتولکوبی و ورقکوبی) و مشبککاری. پس از تزیین آثار فلزی با شیوههای ذکر شده میتوان آنها را با سیاه قلم یا اضافه کردن قاب و چیزهایی مشابه آراست.
قلمزنی
کوبیدن نقش به وسیله ضربات چکش با انواع قلم بر فلزات چکشخوار برای تزئین سطوح تخت و منحنی را قلمزنی میگویند. این هنر در کشور ما با توجه به نوع کاربرد، شکل و اندازهی محصول نهایی به روشهایی چون عکسی، زمینه پُر، نیم برجسته یا منبت و جُنده کاری اجرا میشود.
قلمزنی برای ایجاد طرح و نقشهای متنوع بر سطوح سادهی اشیای فلزی به کار گرفته میشود. نقوش استفاده شده در قلمزنی انواع اسلیمی، گل و مرغ، ختایی، شکلهای هندسی و خوشنویسی است.
سینی قلمزنی
مشبک کاری
برش زمینه با نقوش اشیای فلزی و ایجاد شبکه با استفاده از قلم تیز بُر و چکش را مشبککاری گویند. از اشیای فلزی تزیین شده به این روش، هوا و نور به راحتی عبور میکند. اشیایی مانند قندیل، لاله، شمعدان، عودسوز جز این دسته میباشند.
کوفتگری
کوبیدن مفتول با ورقه (از جنس طلا، نقره، مس، برنج و …) بر سطح اشیای فلزی برای ایجاد نقوش، خطوط، و آرایهها را کوفتگری گویند.
در این روش تزیین بر اساس طرح با استفاده از قلمهای نوک تیز سطح شی را خراش میدهند سپس مفتول یا ورقه را به وسیلهی چکش و خراشهای ایجاد شده میکوبند تا به صورت لایهای نازک سطح شی فلزی را بپوشاند. ویژگیهای مهم این روش استفاده از تضاد رنگی بین فلزات مات و براق یا سیاه و سفید است که در ساخت محصولاتی چون انواع قفل، زیورآلات، علم و اشیایی کاربردی مانند قیچی، چاقو، هاون و … به کار میرود.
علم سازی
ساز و بست و تزیین صفحههای فولادی برای به وجود آوردن نشانهها و اشیای نمادین مورد استفاده در مراسم مذهبی را علم سازی گویند. جلوهی ظاهری و شکوه علمها بیشتر به دلیل بهرهگیری از اسماء متبرکه در شکلهای مختلف خوشنویسی و دیگر نقوش سنتی است که بر تیغههای علم و پیکرهها با مفتولها و ورقههای طلایی، نقشاندازی و کوبیده شده است.
زرگری
شکلدهی و نقشاندازی (ساخت و پرداخت) فلزات قیمتی با هدف ساخت آرایهها، زیورآلات و اشیای زینتی به کمک ابزارهای مختلف و روشهای تلفیقی را زرگری گویند. برای ساخت و پرداخت آثار زرگری از روشهای مختلف مانند ریختهگری، ملیلهسازی، مخراج کاری، برشکاری، سوراخکاری، حکاکی و … استفاده میشود. زیبایی و کیفیت آثار زرگری در به کارگیری هماهنگ حجم، نقش و نگار و آرایههاست. برای مثال ترکیببندی فضاهای پُر و خالی در احجام و کتیبههای طلایی و نقرهای بسیار جذاب و چشمگیر است.
دواتگری سنتی :
- خم کاری سنتی فلزات
- مس چکشی
- ورشو سازی
ودر آخر
تاریخ ۷۰۰ ساله صنعت فلزکاری در ایران دلیل واضح و مبینی به دست یابی هنرمندان این مرز و بوم وتکامل این صنعت در طی قرن های گذشته است.در میان آشکارترین و مهم ترین دست آورد های هنر و فناوری ایرانیان در عصر باستان می توان به ساخت اشیاء از جنس های طلا و نقره وبرنز اشاره کرد که این اشیاء شامل ظروف و سلاح جنگی و زیور آلات و تزیینات لباس می شده است.
آثار خلق شده در دوره های مختلف زمانی متاثر از فرهنگ بوده است که با سنت های نواحی هم جوار همراه شده و سبک های گوناگونی را به وجود آورده است.
وهمچنین بیشتر بخوانید:
- سفالگری چیست ؟ ابزارهای اولیه مورد نیاز در سفالگری
- هنر زری بافی رنگها و ساختمان دستگاه آن
- هنر ملیله دوزی بر روی پارچه های مختلف
- هنر نقاشی مینیاتور یا نگارگری -مینیاتوریست کیست؟