هنر قالی بافی و مراحل بافت آن
آبرند: هنر قالی بافی که با توجه به آثار باستانی ثابت شده است که هنرهایی نظیر نمد بافی، سبد بافی، جاجیم بافی، زیلو بافی و گلیم بافی همه همه ی آنها مقدمهای بر پیدایش هنر قالی بافی میباشد. همواره به استاد و شاگردی و یا سنتی به از یک نسل به نسل بعدی آموزش داده می شده و امروزه رونق بهتری پیدا کرده و یک صنعت محسوب میشود. قالی بافی هم مانند دیگر هنرها در هر منطقه و قومی شیوهی خاص خود را دارد و همین امر موجب تفاوت در بافت و کیفیت آنها میشود.
چیزی که باعث تفاوت در نوع بافت قالی و فرش میشود، تفاوت در نوع گرههاست که در این مقاله یک دستور العمل کلی از قالی بافی و انواع گرهها را با هم مطالعه میکنیم
همانطور که قالی های دستبافت انواع مختلفی دارند، قالی بافی هم انواع و اقسام مختلفی دارد. قالی های نخستین دارای طرحهای ساده و ابتدایی و شکسته و عمدتاً ذهنی باف بودهاند که جنبه استفاده روزمره داشتهاند و محققان در مورد مهد قالی بافی و فرش بافی در ابتدا به مصر به عنوان مهد این هنر فکر میکردهاند امّا با پیدایش اولین فرش به نام پازیریک که در کوههای سیبری در سال ۱۹۴۹ توسط پروفسور رودنکو کشف گردید ثابت کرد که مهد هنر فرش بافی در ایران بودهاست.
مواد اولیهی مورد نیاز برای قالی بافی
- پشم
- ابریشم
- پنبه
- نخ چله (نخ چله در سه نوع پنبهای، ابریشمی، پشمی وجود دارد)؛ چله تارهای تشکیل دهنده قالی یا فرش است که هر نخ پود از زیر آن به صورت یکی در میان عبور میکند تا نقش فرش را رقم بزند.
دار قالی، دفه، شانه، کاردک، قیچی، چله، کوجی، سک و سیخ پود کشی ، خامه قالی بافی ، پود و … از لوازم مورد نیاز بافت قالی است.
- دار قالی: چهارچوبی که قالی روی آن بسته میشود و ابعاد آن بستگی به متراژ فرش دارد و در دو نوع دار افقی و دار عمودی وجود دارد.
- نقشه قالی: نقشهی قالی همان طرحی است که قالی را از روی آن میبافند. نقشهها با توجه به طرحشان دارای نامهای مختلفی هستند که برخی از آنها عبارتند از: نقش حوضی، نقش گل هشت پر، نقش خراسانی، نقشه بوته سه گل.
- قلاب
- دفه: به آن دفتین هم میگویند و وسیلهای فلزی و بسیار سنگین است و برای کوبیدن گرههای فرش استفاده میشود.
- کوجی: به میله کمکی پایه دار قالی گفته میشود و تا تمام شدن فرش روی دار باقی میماند و بعد از بریدن چله برای درآوردن فرش آن را هم از کنار دار بر میدارند. قطر این میله بین چهار تا شش میلی متر است.
- شانه
- قیچی: قیچی هم یکی از ملزومات قالیبافی است. قیچی قالیبافی با قیچیهای دیگر از نظر شکل و شمایل کمی متفاوت است. دسته این قیچیها با محل برش آن فاصله دارد. دلیل این فاصله سهولت در بریدن پرزهای اضافی فرش است.
- کاردک: کاردک یا کثر برای بریدن سر خامههای اضافی بعد از گره زدن مورد استفاده قرار میگیرد
مراحل بافت قالی:
ابتدا مرحله چله كشی صورت می گيرد يعنی نخ پنبه ای يا پشمی را به صورت عمودی از بالا به پايين وصل نموده كه در اصطلاح به «تار» معروف است.
بعد از چله کشی باید نقشه را رو به روی خود قرار دهیم تا بدانیم به چه طریقی پیش برویم.
سپس به وسيله كرک يا پشم های رنگی مرحله بافتن آغاز می شود بعد از هر رديف «گره» يی رديف «پود رو» و يی رديف «پود زير» انجام می گيرد.
به طور معمول فرش از یک گوشه بافته و عرض آن تکمیل می شود که به اصطلاح رج نامیده می شود. بعد از پایان هر رج روی هر یک از تار و پودها باید گره زده شود و با دفه روی آن می کوبند تا این گره محکم شود. این کار تا پایان بافت فرش ادامه خواهد داشت.
زمانی که فرش به قول معروف به اندازه چهار انگشتی رسید باید قیچی و پرزهای اضافی آن گرفته شود تا این پرزها جلوی گره های جدیدتر را نگیرد و این کار را نیز با قیچی مخصوص انجام می دهند.
نقشه خوانی
نقشه خوانی فرش به این گونه است که افراد طرح شطرنجی فرش را رو به روی خود قرار می دهند و این طرح ها همیشه یک سانتی متر در یک سانتی متر در نظر گرفته می شود. نقشه خوان که معمولا کنار بافنده قرار می گیرد و نقشه را با صدای بلند می خواند به بافنده می گوید که در فاصله چند گره از رنگ خاصی استفاده کند و چند گره بعد رنگ دیگری را به کار ببرد.
بیشتر بخوانید: میناکاری روی سفال چیست – میناکاری سفالی چگونه است
مراجع ذيربط در رابطه با راه اندازی شغل و نقش هر يک
کارگاه قالی بافی حالت تولیدی دارد و باید مجوز گرفته شود.
۱- سازمان صنايع دستی ايران جهت صدور مجوز تأسيس و راه اندازی كارگاه مورد نظر و همچنين نظارت فنی و مهندسی كالای ساخته شده
۲- سازمان جهاد كشاورزی جهت بازاريابی محصولات توليدی و تأمين مواد اوليه مورد نياز جهت توليد پشتيبانی های لازم
۳- اداره كار جهت ارائه وام
۴- صدا و سيما و نشريات خبری جهت تبليغ
۵- اداره بازرگانی و گمركات جهت صدور كالا به بازارهای خارجی
۶- مكان های تجاری جهت تهيه وسايل كار
۷- آموزشگاه ها و سازمان فنی و حرفه ای جهت آموزش و ارائه مدرک
۸- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جهت برپايی نمايشگاه ها
انواع گرهها در قالی بافی
در یک قالی هرچه تعداد گرهها بیشتر و فرش پرتر باشد آن فرش از کیفیت بهتری برخوردار است. پس تعداد و تراکم گرهها و ظرافتشان خوب یا بد بودن و کیفیت فرش را میرساند. انواع گرهها در هنر قالی بافی عبارتند از:
گرههای ترکی
در این نوع گره خامه فرش به دور دو تار زیر و رو گره میخورد؛ که خود در سه نوع گره ممتاز، گره معمولی ترکی، گره برعکس یا گره برجسته وجود دارد.
گره فارسی
در گره فارسی خامه فرش به دور یک تار گره میخورد و از پشت تار بعدی بیرون میآید که بر اساس جهت به دو نوع گره فارسی چپ به راست و گره فارسی راست به چپ تقسیم میشود.
گرههای تقلبی
همانطور از اسمش پیداست نوعی تقلب به شمار میاد و اصلا گرهای وجود ندارد. دوام گره ترکی و فارسی را ندارد و ارزش فرش را پایین میآورد، چون چگالی فرش را تغییر میدهد؛ و شامل گره کمانشیب، گره تقلبی یو شکل یا بی گره بافی و جفتی بافی است.
گرههای هنری
از این نوع گره برای فرشهای تزئینی و تابلویی استفاده میشود و انواع آن عبارتند از گره هنری تک تار یا پیچشی گره اسپانیولی، گره آویز، گره قرضی، گره مضاعف، گره دو رنگ، گره سنه، گره برعکس، گره مغلوب.
فرش دستباف ایرانی به خاطر کیفیت بالایی که دارد نسبت به رقبای خودش، قیمت تمام شده بالاتری دارد و طبیعتا با قیمت بالاتری هم در بازارهای جهانی عرضه می شود اما چون فرش دستباف ایرانی، امتحان خودش را پس داده است . مشتریان آن حاضرند بهای قابل قبولی برای آن بپردازند. جالب است بدانید که میزان زیادی از هزینه نهایی فرش دستبافت در ایران، هزینه دستمزد است یعنی یک فرد با هزینه بسیار کمتری نسبت به سودآوری این حرفه، می تواند دار قالی بافی و نخ و نقشه و … را تهیه کند،
بیشتر بخوانید: آشنایی با گلیم دارستان یا گلیم سوزنی سیرجان
بیشتر بخوانید: بافت و طرح فرش دستبافت کاشان و نحوه ی استفاده از آن