هنر قلمکاری اصفهان و انواع طرح‌ها و نقش‌های قلمکاری

یکی از هنر‌های شهر اصفهان که پس از انتخاب شدن آن به پایتخت دوره صفویه رونق زیادی یافت پارچه های  قلمکــاری و صنایع دستی قلمکار میباشد. در آن با استفــاده از قالب های مخصوص که هر یک نگار و نقش زیبا و دلربایی دارنــد بــر روی پارچه صورت می‌گیرد. این هنر در دوران صفویه به رونق زیادی رسید. به طوری که در این دوره بیشتر لباسهای مردانه و زنانه از پارچه‌ قلمکاری استفاده میشد

نقش و نگار قلمکار در ابتدا شامل نقشه های سنتی ایران مانند گلهای چند پر مجلسی و اسلیمی می‌شد که از هنر مینیاتور استفاده می‌شد. اما در اواخر قاجار با تحولی که در نقاشی آن زمان به وجود آمد عده‌ای بر آن شدند تا نقاشی‌های مردمی و عامیانه رایج آن دوره را هم  وارد پارچه قلمکار کنند

تاریخچه ‌ای از هنر قلمکاری

هنر قلمکاری یکی از مهم‌ترین صنایع دستی استان اصفهان به شمار می‌آید و بیشتر کارگاه‌ های قلمکاری می‌توان گفت که بیش از ۷۰‌درصد سفره قلمکار استان و حتی کشور در این در شهر خورزوق و به شیوه‌ای سنتی و با پارچه‌های کتان خالص و رنگ‌ طبیعی ساخته و تولید و به سراسر ایران و جهان صادر می‌شود.

پارچه‌ی قلمکاری

انواع طرح‌ها و نقش‌های قلمکاری

نکاتی در مورد رنگ‌های قلمکاری

• رنگ‌های مورد استفاده در قدیم انواع رنگ‌های طبیعی شامل رنگ‌های گیاهی، حیوانی و معدنی بوده است. ولی امروزه به دلیل دشواری تهیه و تثبیت رنگ‌های طبیعی از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌کنند.
  
• جالب است بدانید که یکی از مراحل حساس این حرفه رنگسازی آن است که استادان قلمکار بر اساس تجربه شان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغن کنجد، کتیرا، گل سرخ، شیره انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، زنگ آهن و … مواد رنگی مورد نظرشان را تأمین می‌کنند و پس از آن به تهیه مقدمات چاپ پارچه می‌پردازند.
  
• رنگ‌های اصلی که در قلمکاری استفاده می‌شود عبارتند از: سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد؛ که می‌توان با ترکیب این رنگ‌ها، رنگ‌های فرعی دیگری نیز ساخت.
  
• نکته جالب توجه در تهیه‌ی رنگ‌های اصلی این است که کتیرا به علت غلظتی که دارد در تمام رنگ‌ها برای جلوگیری از پخش شدن رنگ روی پارچه، به کار می‌رود. به این صورت که کتیرا را ۱۰ الی ۱۲ ساعت در آب خیسانده و صمغ تولید شده را به رنگ اضافه می‌کنند.
  
• گیلیسیرین، روغن کرچک و کنجد را در تمام رنگ‌ها به منظور ایجاد محیط مناسب و جلوگیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالب‌ها و ازدیاد دوام آن‌ها مورد استفاده قرار می‌دهند.
  
  

قالب قلمکاری چیست و چگونه تهیه می‌شود؟

مراحل کار قلمکاران

• ابتدا باید رنگ‌های مورد نیاز را تهیه و ترکیب کنند.
• پارچه‌هایی که قرار است روی آن‌ها طرح و نقش زده شود را به مدت پنج روز در رودخانه قرار می‌دهند تا آهار و مواد زائدشان خارج شود.
  قبل از چاپ نقش، رنگرزی زمینه نخودی پارچه با پوست انار انجام می‌شود.
• پس از نوبت به نقش زنی پارچه می‌رسد و قلمکار به کمک‌قالب‌های چوبی به چاپ نقش‌های مختلف بر روی پارچه مشغول می‌شود
• پس از نقش زدن با رنگ‌های مشکی و قرمز پارچه را به مدت ۲ الی ۳ ساعت در آب روان می‌شویند تا رنگ‌های اضافی آن از بین برود.
• پارچه را خشک کرده و آماده برای تثبیت رنگ می‌کنند (تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آب کرده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش می‌رسانند. سپس مقداری حدود ۱۲ کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه می‌کنند و می‌جوشانند تا رنگ‌ها تثبیت شود).
• بعد از خشکاندن در هوای آزاد برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آن‌ها اعمال و سپس آمادهٔ ارائه به بازار می‌شود.

در کنار این پارچه‌ها پرده‌های مذهبی نیز بوسیله هنرمندان قلمکار ساز بوجود آمد. پرده هائی از شرح جنگ‌ها و حماسه‌های ائمه اطهار بخصوص حماسه سالار شهیدان زینت بخش تکایا و حسینیه‌ها و مساجد شدند و قلمکارهای اصفهان در شهرهای دیگر نیز طالبان فراوان یافت شهرهای بزرگ و مهمی مانند شهر ری و یزد و کاشان و سیرجان و کرمان علاوه بر پرده‌های مذهبی و تصاویر قهوه خانه‌ای خریدار جانماز و سفره و رومیزی و دستمال و انواع لباس هائی شدند که در اصفهان تهیه می‌شدند.

با تاسیس رشته‌های هنر در دانشکده هائی مانند دانشگاه فارابی، استادان سنتی این هنر مورد توجه قرار گرفتند و از تجربیات آنان بهره برداری گردید. از اساتید معروف و مشهور قلمکار ساز اصفهان مرحومین پورصناعی، گیاهی و عطریان هستند که آثار آنان طی نمایشگاههای متعدد در معرض بازدید عموم قرار گرفته است.

و همچنین در مورد صنایع دستی اصفهان بیشتر بخوانید:

• هنر قالی بافی و مراحل بافت آن
• هنر قلمزنی و مراحل تولید آن
• خاتم کاری چیست و روش ساخت اشیا خاتم کاری شده