هنرهای صنعتی و دستی

خاتم کاری چیست؟ و روش ساخت اشیا خاتم کاری شده

وسایل موردنیاز برای خاتم کاری

تعریف خاتم کاری از چند ضلعی های منظم و رنگین بر سطح کار که در دایره المعارف فارسی «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک ، با مثلث های کوچکبر مبنای ایجاد طرحی هندسی یا موزاییک وار یا مثلثی که در مجموع یا ایجاد طرحی منظم اثری شکیل، زیبا و چشم نواز خلق می گردد.

طرح های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است .این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند . مثلث ها را از انواع چوب ، فلز و استخوان که ممولا ازاستخوان شتر استفاده میشود در ساخت یک قطعه خاتم کاری شده از مواد عمدتا بومی زیاد استفاده می شود.

انواع چوب شامل چوب های گردو – آبنوس – عناب – نارنج – کبوده و … انواع استخوان مانند استخوان عاج فیل، استخوان شتر و … و نیز مفتول های فلزی مثل : برنج – آلومینیوم و بعضا نقره. همچنین می توان از سریشم و لاک نیز به عنوان مواد و مصالح اولیه در ساخت خاتم کاری نام برد. می سازند.

هرچه مثلث ها ریزتر وظریفتر باشند، خاتم مرغوب تر است .در یک طرح خاتم ، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن ، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود.»

بیشتر بخوانید: شروع منبت کاری و تهیه ابزار و تجهیزات

این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین ، به ایران راه یافته است. برخی دیگر از محققان نیز معتقدند که خاتم کاری در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید، زیرا از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از دیگر سو ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک به گسترش هنر خاتم کمک کرد.

خاتم کاری

وسایل موردنیاز برای خاتم کاری

ابزار کار
گیره فلزی، تیز سوهان، چکش، گاز انبر، اره سیم ساب دار، مثلث ساب، مغار، متر فلزی، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا و پرگار.

این هنر دو مرحله دارد :
۱- خاتم سازی که شامل عملیاتی از قبیل طراحی خاتم ، تهیه مواد و مصالح و برش مصالح اولیه ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه (جسم مکعب مستطیلی شکل دارای میانگین طول ۴۰ سانتی متر و عرض ۱۰ سانتی متر و قطر ۳ سانتی متر از چوب یا خاتم) و برش آن و تهیه لایه خاتم است.
۲- خاتم کاری که شامل طراحی زیرسازی، طراحی چسباندن لایه های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلا کاری اشیای خاتم کاری است.

روش ساخت خاتم : در خاتم کاری چوب ، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد سپس با سریش برش های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند.

انواع چوب از مهمترین مصالح خاتم سازی است که شامل چوب های عناب، نارنج، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم است. انواع استخوان نیز به علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به کار می روند که عبارتند از استخوان های شتر، اسب، گاو، همچنین عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد.

برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می گیرد.

برای تهیه چوب مورد نیاز باید دقت شود که دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره و ترک نداشته باشد. فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند.

بیشتر بخوانید: هنر قلمزنی و مراحل تولید آن

خاتم سازی

ابزار خاتم سازی
رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار، پرس.

مواد و مصالح خاتم سازی
چوب: چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.
فلز: مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.
استخوان: استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی
رنگ سبز:این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجائیکه تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.

روغن کاری خاتم:
اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود :براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.

مراحل تولید خاتم :
ابتدا انواع چوبها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتروقطر ۱تا ۵/۲میلی متر می برند وازآنها مثلث هایی تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده واین مثلث ها ی چوبی ،استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می شود ،بعد از چند ساعت نخ ها باز شده واضلاع طرح سوهان کاری شده و چهار عدد از پره های ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می آید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می شود وبه آن «شمسه» می گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و با نخ محکم می شود و حاصل آن طرح ستاره ای است ،این طرح ها آنقدر تکرار می شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش کاری و چسبانده لایه های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می شود.

در خرید خاتم به چه نکاتی توجه و دقت نماییم

۱٫ چون مبنای نقوش خاتم اشکال هندسی است، بالطبع زیبایی نهایی منوط به رعایت نظم در آنهاست. نظم هندسی، ریز نقشی و موزون تر و متقارن تر بودن خطوط در ساخت خاتم و نیز کاربرد فلز بیشتر در نقوش مثلثی خاتم

۲٫ دقت و ظرافت کار سازنده در چسباندن قطعات خاتم به سطح کار

۳٫ سطح زیر لاک و جلای خاتم کاملا صاف و بدون ناهمواری باشد.

۴٫ صاف بودن سطح خاتم، دقت در برش و نیز چیدمان و قرینه و موزون بودن نقوش

۵٫ استفاده زیاد از استخوان و مفتول های فلزی در سطح کم

۶٫ استفاده از چوب های ارزشمند و کمیاب در ساخت مثلث های خاتم نظیر چوب آبنوس و فوفل

۷٫ کوچک و ظریف بودن مثلث ها و استفاده کمتر از رنگ های شیمیایی در ساخت خاتم

۸٫ استفاده از طرح های غیر تکراری و پیچیده

بیشتر بخوانید: هنر قالی بافی و مراحل بافت آن

بیشتر بخوانید: آشنایی با گلیم دارستان یا گلیم سوزنی سیرجان

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا
امکان ها مجله اینترنتی سرگرمی متافیزیک ساخت وبلاگ صداقت موتور جستجو توسعه فردی